فلسفه جاویدان شکل می‌گیرد و سپس تحت تاثیر عرفان نظری و صوف اسلامی به ویژه عرفان ابن‌عربی و مولوی قرار گرفته، با بهره‌گیری از فیلسوفان اسلامی چون شیخ اشراق و ملاصدرا مبانی نظریه‌ی خود را پایه‌ریزی می‌کند.
?- با توجه به اینکه نظریه سروش و نصر هر دو قرائتی جداگانه از کثرت‌گرایی‌اند، اما آنچه قابل ملاحظه است نتیجه و هدف آنها است. گرچه هردو در مبانی و محتوا با یکدیگر اختلاف نظر دارند، اما در نتیجه و هدف به یکدیگر نزدیک می‌شوند و باید گفت هرچند به دشواری می‌توان اشتراکاتی را در میان آنها یافت، اما در مقام مقایسه بزرگ‌ترین وجه تشابه دغدغه‌ی فکری ایشان برای اثبات حقانیت ادیان و رستگاری پیروان آنها است و استفاده‌ی سروش از مبانی تجربه‌گرایانه و اعتقادش به انسانی‌بودن آموزه‌ها و تفاوت‌های ادیان و لزوم جرح وتعدیل آنها و در مقابل، الهی و آسمانی دانستن تمام آموزه‌های ادیان مختلف و جایز ندانستن دستکاری آنها از نظر نصر بارزترین وجه اختلاف این دو متفکر است.
1-5- پیشینه تحقیق
در این زمینه تاکنون پژوهش‌هایی مرتبط با نظریات و افکار نواندیشان معاصر انجام شده است که نمونه‌هایی از آن به شرح ذیل است :
?- بررسی دیدگاه سیدحسین نصر و عبدالکریم سروش در باب معرفت دینی (پایان نامه) ????، دانشگاه علامه طباطبایی، سیده مریم هاشمی فخر
?- بررسی ونقد مبانی و ادله کثرت گرایی دینی از دیدگاه جان هیک ودکتر نصر و علامه طباطبایی(پایان نامه) ????، دانشگاه قم، جواد دانش
? – نقد وبررسی پلورالسیم از دیدگاه اندیشمندان معاصر ایران (پایان نامه) ????، دانشگاه تربیت معلم تهران، مهدی پور اسماعیلی
?-?- چه کاربردهایی از انجام این تحقیق متصور است؟
در این تحقیق سعی می‌شود اندیشه‌های دو متفکر ونظریه‌پرداز که یکی نماینده‌ی تجددگرایی و دیگری نماینده‌ی سنت‌گرایی است مورد بررسی قرار گیرد کسانی که تأثیر افکارشان بر ایران معاصر بسیار عمیق است. در پی آن هستیم که در ابتدا مبانی فکری و معرفتی این دو متفکر را بازشناسی و سپس محتوای دو نظریه را جداگانه بررسی کرده، اختلاف‌ها و نقاط مشترک این دو رویکرد را نشان دهیم. عمدتاً کاربردهایی که از چنین تحقیق‌های بنیادی متصور است بهره‌های نظری است از جمله شناخت اندیشه‌های دو اندیشمند معاصر که یکی روشن‌فکر دینی و دیگری نماینده‌ی جریان سنت‌گرایی به شمار می‌روند و تأثیر اندیشه‌های ایشان بر افکار دینی در ایران معاصر بسیار عمیق است و می‌تواند ما را در شناخت دین در عصر جدید یاری کند.
?-?- نوآوری وامتیاز تحقیق حاضر در چیست؟
تاکنون کتب و پایان نامه ها و مقالات بسیاری به نقد و بررسی این دو نظریه پرداخته‌اند، لیکن تحلیل و بررسی همه جانبه‌ی مبانی فکری، فلسفی و عرفانی حاکم بر این دو نظریه انجام نپذیرفته است. افزون بر این تاکنون به بررسی مقایسه‌ای این دو نظریه از نگاه این دو متفکر پرداخته نشده است که در این تحقیق مبانی فکری، فلسفی و عرفانی هر دو نظریه استخراج و بررسی می‌گردد و در پایان به بررسی مقایسه‌ای میان این دو نظریه پرداخته می‌شود.
?-?- گزارشی اجمالی از فصول تحقیق
مباحث و مسائل مربوط به دین‌شناسی در تاریخ معرفت بشری همواره از اهمیت زیادی برخوردار بوده است.
هرچند بشر در سیر تحول و تغییر فرهنگ و تمدن خود، تلقی واحدی از دین نداشته است، ولی همیشه دین را به مثابه امری الهی و حیاتی و ماوراء طبیعی و تنها طریق کمال و رستگاری در اثرگذاری در همه‌ی فعالیت‌های انسانی مشاهده نموده است. این حاکی از نوعی تعامل دوسویه، میان دین و حیات بشری است. در این نوع ارتباط به تناسب تنوع و تکثر فرهنگ‌ها، ادیان نیز متکثر و متنوع گردیده‌اند، طوری که هر شکل از حیات بشری، رویکرد خاص خود را نسبت به امر الهی ارائه کرده است. این تکثر، امری اعتباری نیست که بتوان در جایی بیرون از قراردادهای بشری آن را حل و فصل کرد؛ بلکه باید آن را امری واقعی به شمار آورد که از زمان‌های گذشته نیز مورد توجه بوده است، اما آنچه باعث تمایز دوره جدید با گذشته شده، ابهام‌ها و پرسش‌هایی است که موجب پدیدآمدن مسائل تازه‌ای در الهیات و فلسفه‌‌ی دین شده است. آنچه اکنون محل سؤال واقع گردیده است. اصل وجود کثرت ادیان نیست، بلکه تبیین علت کثرت آن‌هاست. به عبارتی سئوال از ربط و نسبت ادیان با حقانیت آن‌هاست. اینکه آیا همه‌ی ادیان بر حق‌اند یا فقط یک دین حق وجود دارد؟ پلورالیزم یا کثرت‌گرایی از یک سو و اعتقاد به وحدت متعالی ادیان از سویی دیگر از پاسخ‌های ممکنی است که در برابر این پرسش‌ها ارائه شده است.
سعی ما در این رساله بر این است که با تبیین دو نظریه و بررسی مبانی و نتایج آنها از منظر سروش و نصر به مقایسه دو دیدگاه بپردازیم.
درفصل دوم این رساله: در ابتدا با بررسی پلورالیزم و خاستگاه آن به معناشناسی پلورالیزم دینی و بررسی پیشینه وخاستگاه آن می‌پردازیم. سعی ما بر این است که در این قسمت از پژوهش به بررسی عوامل و خاستگاه‌های پلورالیزم دینی در سه بخش: زمینه‌ها وعوامل فلسفی، زمینه‌ها و عوامل معرفتی و زمینه‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بپردازیم.
در بخش بعد در این فصل به سراغ تبیین نظریه از دیدگاه سروش می‌رویم. در واقع پلورالیزم، تبیین‌کننده‌ی تنوعی است که در حوزه‌های گوناگون معرفتی و وجودی مشاهده می‌شود و به همین دلیل نیز گستره‌ی وسیعی را پوشش
می‌دهد، ولی آنچه در این رساله مد‌نظر ماست، وجه دینی پلورالیزم، یا پلورالیزم دینی است.
در جامعه‌ی دینی ما عبدالکریم دباغ(سروش) پدرخوانده روشنفکری ایران نامیده می‌شود و محور اصلی نظریات او قبض و بسط است که این نظریه مکانیزم‌های تغییر فهم دینی است و اثر نتیجه‌گیری‌های وی در قبض و بسط، نظریه‌ی دیگری همچون پلورالیزم دینی و صراط‌های مستقیم است. او که از مهم ترین مروّجان پلورالیزم دینی در ایران است. سعی دارد تا با تقدس‌زدایی از گزاره‌های دینی و نظام اخلاقی – سیاسی برآمده از آن، روایتی انسان‌گرایانه از دین و سیاست عرضه کند. روایتی که به گمان وی قادر است نقش ظاهراً فراموش شده‌ی انسان زمینی را در به دست‌گرفتن سرنوشت خویش بار دیگر احیاء و تقویت کند.
سروش در بسط دیدگاه‌هایش از اندیشه‌هایی بهره می‌گیرد که تقریباً منشأ آنها را می توان در غرب جستجو کرد. پس از گذری کوتاه بر نظریات دکتر سروش و بررسی نظریاتش درباره‌ی دین و معرفت دینی به تبیین نظریه تکثرگرایی وی می پردازیم. وی نظریه‌ی خود را بر ده مبنا بنا می‌کند و معتقد است که کثرت‌گرایی دینی نظریه‌ای است معرفت‌شناسانه و دین‌شناسانه در باب حق‌بودن ادیان و محق‌بودن دینداران و این کثرت نازدودنی و نارفتنی است و حادثه‌ای طبیعی و مقتضای ادراک آدمیان است.
پس از تبیین نظریه تکثرگرایی وی به بررسی مبانی فلسفی نظریه‌اش می پردازیم، ابتدا به بررسی دیدگاه کانت در زمینه تفکیک نومن از فنومن و تأثیر آن بر نظریه کثرت‌گرایی پرداخته می شود سپس به نقش مؤثر هرمنوتیک گادامر و اهمیت متن و تفسیر متون می‌پردازیم. بعد از آن پرسپکتویسم نیچه و تأثیر پیش‌فرض‌ها در برخورد با دین به عنوان یکی از مبانی نظریه مطرح می‌شود. بازی‌های زبانی ویتگنشتاین یکی دیگر از مبانی است که براساس آن زبان پیکره‌ای از بازی‌های زبانی مختلف است. سروش نظریه بازی‌های زبانی را در قالب دین می‌آورد و در تبیین نظریه‌اش از آن بهره می‌برد.
تجربه‌گرایی دینی و دیدگاه عرفا آخرین مبنای فکری سروش در تبیین نظریه‌اش می‌باشد، که براساس آن تجربه دینی را گوهر هر دین می‌داند و از نظر او امر مشترک خدامحوری است و باورها و اعمال گوناگون در ادیان تنها شیوه‌هایی برای رسیدن به این امر واحد مشترک هستند.
در فصل سوم این رساله: به بررسی نظریه وحدت متعالی ادیان دکتر نصر پرداخته می‌شود.
آغاز این فصل با عنوان سنت‌گرایی و خاستگاه آن، ابتدا به معنا شناسی واژه سنت در فرهنگ‌ها و در معنای لغوی و عرفی آن و سپس چیستی سنت در نظر عالمان سنت‌گرا می‌پردازد.
سپس به بررسی پیشینه و خاستگاه پلورالیزم پرداخته شده است. البته باید گفت که سابقه تاریخی سنت‌گرایی به عنوان رویکردی آگاهانه در مقابل انسان متجدد با مساعی رنه‌گنون، عالم و حکیم و عارف فرانسوی و آناندا کنتیش کوماراسوامی، عالم، هنرشناس و حکیم سیلانی و فریتهوف شوان که بزرگ‌ترین شارح و مفسر سنت است، هویت و موجودیت مستقلی یافت و اندیشمندان بسیاری را از جمله حسین نصر به خود جلب کرد.
بر همین اساس به طور اجمالی به نقش این سه اندیشمند در شکل‌گیری این جریان پرداخته‌ایم و پس از این نگاهی اجمالی به زندگی و اندیشه‌های سیدحسین نصر به عنوان نظریه‌پرداز وحدت متعالی ادیان داریم.
در بخش بعد به بررسی نظریه‌ی وحدت متعالی ادیان می‌پردازیم، اما از آنجا که دین و سنت دو معنای گره خورده با هم در مکتب سنت‌گرایان هستند باید به بررسی این دو مورد در سنت‌گرایی پرداخت. پس از این نظریه وحدت متعالی ادیان را مطرح کرده و سپس به تبیین ادلّه آن از دیدگاه نصر می‌پردازیم.
سپس در این فصل به مبانی نظریه وحدت متعالی ادیان می‌پردازیم. مبانی نظریه وحدت متعالی ادیان به دو بخش تقسیم می شود: ?- مبانی نظری و عرفانی نظریه ?- مبانی فلسفی آن.
بخش اول که شامل: ?- فلسفه سنت‌گرایان می‌باشد که حکمت خالده را به عنوان یکی از مبانی اصلی و تشریح‌کننده منظومه فکری سنت‌گرایان معرفی می‌کند. از جمله ویژگی‌های حکمت خالده، کارکرد فهم ادیان مختلف است. رویکرد حکمت جاوید به دین‌پژوهی، همان رویکرد سنتی است و اصلی که تمام سنت‌گرایان بر آن اتفاق‌نظر دارند، اصل راست دینی است که مراتب ظاهر و باطن دین را در بر می‌گیرد. نصر به عنوان چهره‌ای شاخص در این جریان، باور دارد که حکمت جاوید می‌تواند کلید فهم کامل و تمام عیاری هم برای دین و همه برای ادیان و نیز پیچیدگی‌ها و رمز و رازهای یک دین واحد، اهمیت و ارزش کثرت ادیان و روابط متقابلشان به دست دهد.
?- در قسمت بعدی در همین بخش به بررسی مبانی عرفانی نظریه پرداختیم. ابتدا به معرفی عرفان و تقسیم آن به دو بخش نظری و عملی می‌پردازیم و سپس تأثیر آن به عنوان یکی از مبانی نظریه وحدت متعالی ادیان بیان شده است. برای تبیین این بخش لازم است ابتدا به ابن‌عربی و نظریه وحدت وجود نظری داشته باشیم، اما بعد از آن به بررسی اندیشه‌های وحدت‌گرایانه‌ی ابن‌عربی و دیدگاه او درباره‌ی اسماء الهی و ظهور ادیان در اندیشه‌اش پرداخته، در نهایت نیز نظر وی را در خصوص نظریه‌ی وحدت متعالی ادیان بیان می‌کنیم.
از آنجا که بعد از ابن‌عربی، مولوی از تأثیرگذارترین عارفان بر نظریه‌ی وحدت متعالی ادیان نصر به شمار می رود، ادامه‌ی بحث به بیان دیدگاه‌های وی اختصاص می‌یابد.
پس از این به بخش دوم؛ یعنی بررسی مبانی فلسفی نظری
ه‌ی وحدت متعالی ادیان پرداخته‌ایم به شکلی که در ابتدا ویژگی‌های فلسفه اسلامی را از نگاه سنت‌گرایان مورد توجه قرار می‌دهیم و سپس به تأثیرپذیری نصر از حکمت متعالیه نگاهی داریم به شکلی که تأثیر?- اصول مابعدالطبیعی، ?- تشکیک در وجود و ?- وحدت متعالی وجود در حکمت متعالیه را برنظریه‌ی نصر مورد بررسی قرار می‌دهیم.
پس از ملاصدرا شیخ اشراق یکی از فیلسوفان تأثیرگذار بر نصر است. تصویر جدید شیخ اشراق از عقل و حدود آن و پی‌ریزی حکمت اشراق بر پایه آن یکی از مطالب مورد توجه نصر است. از دیگر مسائل مهم، نورالانوار و مباحث وجود در فلسفه اشراق است که در ارائه نظریه وحدت متعالی ادیان تأثیرگذار بوده است که در این قسمت به آن پرداخته‌ایم.
و اما در فصل چهارم به مقایسه و بررسی اختلاف و اشتراک دیدگاه‌ها پرداخته‌ایم. در این فصل در ابتدا به شکل مقدماتی مسئله دین و جهانی‌شدن را بیان و سپس به طور اجمالی دو نظریه را بررسی می‌کنیم آنگاه به بررسی مقایسه‌ای آنها در موضوعات تأثیرگذار درشکل‌گیری نظریه کثرت‌گرایی و وحدت متعالی ادیان می‌پردازیم.
ابتدا دیدگاه هر دو نظریه‌پرداز ر